تاریخ المدینة (کتاب)کتاب تاریخ المدینة، تالیف قطب الدین حنفی از علمای قرن دهم، به زبان عربی می‌باشد. این کتاب را می‌توان از کتب جغرافیای اقلیمی و محلی به شمار آورد که اگر چه مایه جغرافیایی آن اندک است؛ ولی از نظر تاریخ پیدایش و رشد مدینه گرانبهاست. ۱ - ساختار کتابدر فصل بندی و موضوعات مطرح شده، از کتب تاریخ نگاری هم عصرش؛ مانند الجامع اللطیف ابن ظهیره (متوفی ۹۶۰) الگوبرداری شده است. پس از مقدمه، مطالب در ضمن ۹ فصل ارائه شده است. فصول به لحاظ ترتب تاریخی تنظیم شده‌اند، به گونه‌ای که در فصل اول به تاریخچه اولین ساکنین مدینه و در فصول آخر به وفات نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و حکم زیارت نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و فضیلت آن پرداخته شده است. اخبار مرتبط با موضوع مطرح شده، تنها گردآوری شده و اظهار نظری از نویسنده دیده نمی‌شود. ۲ - گزارش محتوامطالبی که در فصول کتاب آمده، به ترتیب به شرح ذیل است: ۱. در طبقات المفسرین داودی و طبقات القراء ابن جزری و منابع دیگر از عمالیق به عنوان اولین ساکنین مدینه نام برده شده است. پس از آنها قوم یهود در این شهر سکونت گزیدند. پس از آن جنگ‌های بزرگی بین یهودیان و اوس و خزرج درگرفت و این جنگ‌ها تا زمان بعثت رسول مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ادامه یافت. [۱]
تاريخ المدينة، قطب الدین حنفی، ص۲۱.
۲. چگونگی هجرت نبی مکرم و اصحاب به مدینه به نقل از عایشه ذکر شده است. در این بخش از لیلة المبیت سخنی به میان نیامده است؛ اما از همراهی ابوبکر به عنوان امری مهم یاد شده است. البته این مطلب که امیرالمؤمنین علیه‌السّلام به عنوان امین مال و ناموس پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم پس از سه روز و اعاده امانات به صاحبانش به ایشان ملحق شد، آمده است. ۳. حرمت مدینه و فضائل غبار آن و حدود حرم ذکر شده است. در این بخش حدود حرم به لحاظ جغرافیایی ذکر شده است. ۴. از بخش‌هایی که در کتب جغرافیای اقلیمی به آن پرداخته می‌شود، شرح آب‌های منطقه است. در کتبی که در رابطه با شهرهای مذهبی به نگارش درآمده است به آب‌هایی که به جهتی تبرک یافته‌اند، توجه ویژه شده است. در مدینه چاه‌هایی وجود دارد که به جهتی منسوب به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم می‌باشد؛ مثلا با دست مبارک از آب آن وضو ساخته‌اند و یا با دعای ایشان پر آب شده است؛ از این جمله است: چاه اریس ، بضاعه، غرس، رومه و عین النبی. از مناطق مهم در مدینه کوه احد می‌باشد که در این فصل برخی از اخبار آن و نیز اسامی ۷۰ تن شهدای آن ذکر شده است. ۵. ذکر جنگ با بنی نظیر و محدوده خندقی که در جنگ با احزاب حفر شد، از مواردی است که در منابع ذکر شده است. عفیف الدین مرجانی به نقل از والدش چنین آورده است که دیوارهای این خندق را در سال ۷۴۹ ق دیده است. ۳ - وضعیت کتابمحقق مصری محمد زینهم محمد عزب تحقیق کتاب را به صورت ناقص در پاورقی آورده است. بخش اعظم این پاورقی‌ها را تراجم اعلام تشکیل می‌دهد و منابع بسیاری از اخبار کتاب ذکر نشده است. در پایان اثر، معجم لفظی اعلام، اماکن، طوایف ، کتب، آیات ، اشعار ، احادیث و نیز فهرست مصادر تحقیق و مطالب آمده است. ۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |